Cronica film in aromana, de KIRA IORGOVEANU MANTU

„Fudzeamu câtâ Americâ, unu ficioru di la hoarâ, cu trastulu mplinu di yisi shi-nj tritsea pritu minti soi-soi di lucri ti ciudii, tra s-nj-ascapu Fara di la kireari.” – ashi ahurheashti protlu filmu tu limba armâneascâ – “Nu hiu faimos, ama hiu Armânu” a reghizorlui Toma Enache.

“Himu unu populu di orghi” mata dzâtsi Toni Caramushat, heroulu ditu filmulu alu T.Enache, tu unâ muabeti cu afendi-su… Poati câ filmulu shi documentarlu furâ adrati shi cu scupolu s-dishcljidâ oclji, sâ s-veadâ ashi cumu easti adzâ catandisea a armânjiloru: unu populu evropeanu cari s-astindzi pi unâ hartâ a Balcanlui, aruptâ, ascumtâ, falsificatâ di sinferuri polititsi.

Putemu s-dzâtsemu câ aestu filmu, cata cumu shi Documentarlu ti cari zburâmu tora, suntu shi unâ soi di “ascâpari” a Farâljei Armâneascâ. Easti zborlu di “ascâparea” culturalâ… Câ, shtimu ghini, unu populu poati s-ascapâ mashi pitu CULTURÂ!

Documentarlu s-dizvârteashti pi 3 planuri shi va li zburâmu pi-aradhâ :

1. bana, activitatea, arâzga a fratsloru Manakia

2. isturia a protlui filmu tu limba armâneascâ “Nu hiu faimos, ama hiu armânu”

3. shcurtâ isturii a popului shi a limbâljei armâneascâ.

Cata cumu tu filmu, documentarlu ahurheashti tutu cu unu mesagiu, spusu la mardzinâ di amari:

“Doamne,/ Shi mini vreamu s-disicu amarea andaulea/ S-treacă armanjilji a melji ditu unâ parti tu alantâ/ Ama vâr nu n-ashteaptâ di vârnâ ditu părtsâ…/ Shi ditu tuti părțsâli ni avinară./ Câ tse nu nâ tâxishi sh a nauâ vârnu locu iu s-curâ laptili shi njiarea?/ Câ nâ dâdeshi harea ta s-curâ laptili shi njiarea tu iutsido locu iu bânămu!”

1.Documentarlu easti unu omagiu, unâ tinjiseari a fratsloru Milton shi Ianaki Manakia cari “scoasirâ tu padi spiritlu armânescu.”

Cadurli a loru “tâsh canda zburăscu ti isturia a armânjiloru.”

Ama,T.Enache limbidzashti shi arâzga a loru: armânji amintats Avdhela cari, cu anamea a loru, s-mârescu tuti miletsli ditu Balcanu shi-lj luyursescu câ suntu di-a loru!

Cându vidzu filmulu alu Toma Enache, tu Arbinishii, unu avdzâtu reghizoru arbinesu, Petrit Ruka, dzâsi: “Contributlu a Fratsloru Manakia la kinematoyrafia balcanicâ easti multu importantu. Easti ahântu importantu câ 5 vâsilii sâ-ncaci pi arâzga a loru shi cathiunâ di eali âlj luyursescu câ suntu di-a loru. Ama, dealihea, tuti provili spunu câ suntu armânji.”

Aestâ vru sâ scoatâ tu videalâ Toma Enache tu documentaru shi u featsi cu mari tehni.

Toma Enache fatsi unâ ligaturâ, canda mayicâ, anamisa di armânamea di la 1905, ditu cadurli shi filmărli a fratsloru Manakia shi armânamea di adzâ, asprânditâ tu tuti craturli a Balcanlui, dupu ampârtsarea ali Makidunii, la 1913.

Iasi tu videalâ unu averu: armânjilji suntu unu populu cu limba shi cultura a loru… Ma s-eara zburâti filmărli a fratsloru Manakia va s-videa câ limba armâneascâ bâneadzâ nica sh-adzâ ca tu-atselu kiro, acâ adzâ, tinirilji u mintescu niheamâ limba cu atsea a cratlui iu bâneadzâ…

Cadurli, cumătsli di filmili a fratsloru Manakia suntu atsea ma lunjinoasa isturii a armânamiljei tu ahurhita di etâ 20.

Tsi musheatu dzâtsi Toma Enache: “Maca protili imagini tu minari adrati di fratslji Manakia vra s-avea shi sunitu(boatsi), atumtsea va s-avdza shi muzica armâneascâ pi cari giuca corlu…”

Di la cadurli shi filmili a fratsloru Manakia pânâ la “Nu hiu faimos, ama hiu armânu” tricu unâ etâ! Cari pistipsea câ tu ahurhita di etâ 21 limba armâneascâ va s-hibâ avdzâtâ tu unu filmu, dupu ahântâ avinari shi stuhinari faptâ di sinferuri shi conflicti polititsi?

2.Pi cânticlu “Loaiu cârliglu more sh-cu tâmbarea/Feciu-nsusu, nsusu ânj feciu cârarea” (cântatu ahântu musheatu di MARA!), Toma Enache nâ priimnâ tu tutu Balcanlu shi tu lumi, cu furnjia câ fu spusu filmulu “Nu hiu faimos, ama hiu armân”: Bucureshti, Custantsa, Skopje, Crushuva, Bituli, Ohrid, Curceauâ, Tirana, Pogradets, Divjaka, Muscopuli, Vlora, Andon Poci, Selenitsa, Fier, Durres, Paris, Viena, Amerikii , Sardinia (festivalu di filmi tu limbi minoritari) etc.

Ti amârtii câ filmulu nu agiumsi tu Gârtsii… aclo iu bâneadzâ ma multa armânami! Nitsi Veria, iu s-featsirâ filmări ti aestu filmu shi iu fratslji Manakia avea filmatâ sârbâtoarea di Tafota…

Easti unâ priimnari cu harauâ, dupu kirolu lungu di frimtări trâ aflarea a stsenarlui, a theatrinjiloru, dupu copuslu di aflari finantsari, dupu…dupu… câti keadits nu caftâ adrarea a unui filmu?

Shi tsi s-veadi tu aestâ priimnari cu filmulu? Armânji hârsits câ vedu, prota oarâ tu bana a loru, unu filmu tu limba armâneascâ! Shi u spunu tu limba a loru, ditu cratlu, hoara, câsâbălu iu bâneadzâ…shi s-avdi unâ limbâ multu unitarâ, musheatâ, mplinâ… Unâ limbâ, idyia, cu cari s-akicâsescu tuts!

“Limba easti atsea tsi nâ tsâni tu banâ” – dzâtsi Toni Caramushat, tu filmu. Easti atselu ma vârtoslu mesagiu cari nâ lu pitreatsi Toma Enache tu filmu shi tu documentaru!

LIMBA shi DUKEAREA suntu thimeljilu a ascâpariljei ca mileti!

3. Maca filmulu easti “Documentaru”, nu putea s-nu facâ Toma Enache shi unâ shcurtâ isturii a armânjiloru shi a limbâljei a loru. U fatsi tu frazi shcurti, cu caduri mplini di noimâ…

Documentarlu s-bitiseashti cu unu altu mesagiu tsi nâ lu spuni T.Enache la-ntribarea cari sh-u bagâ. Cumu veadi elu yinitorlu a armânjiloru?

“Mashi tu unâ ripublicâ virtualâ, iu tutâ armânamea s-bâneadzâ deadunu cu vreari shi akicâseari, fârâ sinuri…”

“Tsicara armânjilji trecu adzâ tu unâ crizâ di identitati”, dzâtsi Toma tu documentaru – “tsânearea a identitatiljei a farâljei armâneascâ” s-dutsi nâinti pitu culturâ…

Cu aesti doauâ filmi, adrati tu kiro di mashi doi anji, Toma Enache dealihea u scoasi tu padi “identitatea armâneascâ”, atselu lucru ahoryea tsi lu-au Armânjilji shi tsi-lj fatsi s-hibâ “altâ soi”, ashi cumu dzâtsea tu filmu: “Avemu noi tsiva, tsi curâ pritu sândzâli a nostu, tsi nâ pindzi ta s-himu ashi/altâ soi…”

Tu cronica tsi u-nyrâpsiiu la 2013, cându avea ishitâ filmulu “Nu hiu faimos, ama hiu armân”, dzâtseamu tu soni:

”S-hibâ unâ stihiseari câ filmulu “Nu hiu faimos, ama hiu armân” ishi tâshi anlu aestu, la 200 di anj di la prota gramaticâ armâneascâ (Mihail Boiagi, 1813) shi la 100 di anj di la protili filmări tu Balcanu, a fratsloru Manakia?

Siyura, nu easti unâ stihiseari! Easti unu semnu ahoryea shi Toma Enache alâsă unu semnu ti niagârsheari tu isturia a noastâ culturalâ: Protlu filmu pi limba armâneascâ! Poati s-yinâ sh-alti, poati sh-altsâ reghizori s-calcâ torlu alu Toma Enache, ama aestu filmu va s-armânâ trâ daima “protlu”!

Easti multu spusu câ aestu filmu easti trâ noi unu momentu istoricu?

Toma Enache nâ dhurusi unu dhiamantu artisticu, scosu ditu scutidea tsi multsâ di noi nu mata u videa… Lâ dhurusi la multsâ armânji unâ lunjinâ – tra s-nu mata hibâ “unu populu di orghi!”

Toma Enache ari di dhoara a pâpânjiloru: s-ahurheascâ shi s-bitiseascâ lucurlu! Shi shtimu câ nu va s-dânâseascâ aoa shi câ kiola ari tu minti stsenarilu ti unu altu filmu… Pirmithlu a filmului armânescu s-dutsi nâinti!

Kira Mantsu

Frankfurt, 15.04.2016